Lesgeven zonder cijfers: een dikke 10 voor de leraar die het aandurft

Lesgeven zonder cijfers: een dikke 10 voor de leraar die het aandurft

Mijn man en ik lopen achter het schoolhoofd van de potentieel-toekomstige basisschool van onze zoon aan. Ze geeft ons een rondleiding door het gebouw en vertelt ons ondertussen over de dagelijkse gang van zaken op de school. ‘En geven jullie ook cijfers?’ vraag ik terloops. De vrouw kijkt me peilend aan en begint me te vertellen dat de prestaties van mijn kind inderdaad bijgehouden zullen worden. Maar, voegt ze er aarzelend aan toe, er zijn ook andere manieren om dat te doen dan cijfers geven.

Ik heb duidelijk een verkeerde indruk gewekt over de onderliggende motivatie achter mijn vraag, want ik ben er helemaal niet kritisch of bezorgd over dat ze op deze school geen cijfers geven… juist gerustgesteld.

Cijfers geven… ik heb er in mijn carrière lang genoeg aan meegewerkt en zag er het grootste deel van die tijd weinig kwaad in. Datgene waar we mee opgroeien nemen we tenslotte vaak aan voor normaal. Maar de laatste tijd raak ik er hoe langer hoe meer van overtuigd dat we er helemaal mee op zouden moeten houden. Voor wie de trends in onderwijsland volgt, vertel ik hier weinig baanbrekends. Er verschijnen steeds vaker berichten over scholen die geen cijfers geven. Gelukkig zijn de meesten het er wel over eens dat cijfers geven in het basisonderwijs geen goed idee is. Dat we kinderen (weer) zoveel mogelijk kind mogen laten zijn. In het voortgezet onderwijs en daarna, maken cijfers echter nog vaak de dienst uit.

Wat is het probleem?

1. Cijfers zijn een vorm van belonen (of straffen).

Zie cijfers als de badges die je kunt verdienen in een computergame. Hoera, 10 punten voor jou! Ouders, opa’s en oma’s, etc. hebben de neiging daar zelfs nog een schepje bovenop te doen, door een beloning toe te kennen voor het halen van een hoog cijfer. Als je een zeven of hoger haalt, krijg je een … Dan wordt het geheel bijzonder belonerig. Wie mijn eerder blog over het probleem met belonen heeft gelezen, geef ik nu even tijd om dat alsnog te doen. Ga je gang, wij wachten hier wel even op je.

(…)

Wist je trouwens dat het echt superslecht voor je concentratie is je in een online tekst door de hyperlinks te laten leiden? 😉 Waar was ik? Hoera, 10 punten voor jou! Door cijfers te geven, veranderen we de motivatie van studeren om iets te leren naar studeren om een cijfer te halen. En inmiddels weten we dus dat we daarmee de motivatie om zélf iets te willen leren niet alleen minder belangrijk maken, we halen hem zelfs helemaal weg.

2. Cijfers geven een eindhalte op het leren aan.

Je hebt een zes en dat is voldoende. Dus je bent klaar.

Zoals elk wetenschappelijk artikel eindigt met aanbevelingen voor verder onderzoek, zoals iedereen die zich ergens in verdiept erachter komt hoe weinig hij eigenlijk weet, zo zit er aan echt leren nooit een einde. Je wordt altijd uitgenodigd om méér vragen te stellen, te onderzoeken, te ontdekken. Een cijfer geeft de tegenovergestelde boodschap: we gaan nu verder met het volgende onderwerp.

3. Cijfers zeggen op zichzelf weinig.

Een cijfer vertelt vooral of je de leerstof – in de ogen van de beoordelaar – onvoldoende, voldoende of goed beheerst. Maar wat begreep je wel en wat nog niet? Hoe verbazingwekkend goed was jouw uitleg over het verband tussen x en y? Wat moet je doen om datgene wat je nu nog niet kunt, alsnog te leren? Wie of wat kan je daarbij helpen? Op dit soort vragen geeft een cijfer geen enkel antwoord. 

4. Cijfers werken faalangst in de hand.

Ik zat in de brugklas en haalde een twee voor muziek. Een twee! Iets over het herkennen van muziekinstrumenten op basis van audiofragmenten. Niet dat we van tevoren uitleg hadden gekregen over waaraan je verschillende instrumenten herkent. Of daarin geoefend hadden. Maar wel een toets en een cijfer. Een twee. Wat voelde ik me waardeloos, wat deed ik in godsnaam in de vwo-brugklas? Ik dacht dat ik best muzikaal was, ik speelde immers leuk piano en ik danste bij jazzballet ook nooit buiten de maat. Bovendien zong ik alle Disneyliedjes zonder moeite mee. Dat zelfbeeld was finaal om zeep gebracht.

Ik wist de verschillende instrumenten inderdaad niet goed te herkennen. Die twee hielp me niet om dat wel te doen, vooral niet omdat er daarna nooit meer een les aan gewijd werd. Ik was getoetst en kon mijn gemiddelde de rest van het jaar omhoog halen door leuk op de houten xylofoons te slaan. En als iemand mij ooit nog een muziekinstrument wilde laten herkennen, zou ik gewoon zo hard mogelijk wegrennen. Maar fouten durven maken is essentieel voor het leerproces. Bij talen leren is het zelfs een harde voorwaarde. Een laag cijfer is voor sommige kinderen als een rode spotlight en een harde zoemer; een keiharde afwijzing. En alleen de angst hiervoor al, geeft naar mijn mening meer stress aan kinderen dan we met elkaar erkennen.

Hoe dan?

Leerkrachten geven soms aan dat zij best zouden willen stoppen met cijfers geven, of met toetsen, maar dat het de enige manier zou zijn om leerlingen te motiveren. Ik begrijp deze gedachte, want omdat er vanuit het systeem is begonnen met toetsen en cijfers geven, is de eigen motivatie van de leerlingen ook weggehaald. Maar het is ook een giftige gedachte. Een gedachte die de leerling én je eigen onderwijs onderuit haalt. Want natúúrlijk is er een weg terug. Iedereen wil namelijk leren. En jij hebt jouw vak toch ooit gekozen omdat je er ooit zelf zo in geïnteresseerd bent geraakt? Dat kunnen jouw leerlingen ook ervaren.

Ik begrijp ook dat het geven van cijfers een gevoel van veiligheid biedt. Onze maatschappij houdt nou eenmaal van meetbaar. En ja, er is een kans dat leerlingen een tijdlang helemaal geen poot meer uitsteken als je ermee stopt. Ook wil ik niet op mijn geweten hebben dat een leerkracht met buikpijn en de ogen stevig dichtgeknepen de eindexamens afwacht. Dus misschien zijn we daar nog niet. Of nog niet allemaal. En daarom zijn babystapjes in de richting van minder cijfers óók al een mooie ontwikkeling. Er zijn allerlei alternatieven, die in alle eerlijkheid in onderwijsland nog volop in de uitprobeerfase zitten. Het gaat te ver om die alternatieven hier te beschrijven, maar volgens mij komen ze hierop neer: de leerkracht houdt tijdens het geheel van de onderwijsperiode samen met de leerling in de gaten wat ze kennen, kunnen en hoe gemotiveerd ze zijn. En let op: je kunt ook toetsen zonder cijfers te geven. Al ben ik ook een groot voorstander van minder toetsen.

Laten we niet te streng zijn voor onszelf en erkennen dat verandering tijd, creativiteit en vooral moed vraagt. We kunnen het bovendien niet alleen, als het systeem niet verandert (ik zie de eindexamens voorlopig niet zonder cijfers gaan…). Tegelijkertijd: het systeem bestaat alleen maar door hoe wij er met zijn allen mee omgaan. Elke verandering is er daarom één, hoe klein ook. En we bewijzen helemaal niemand een dienst door iets in stand te houden waarvan we weten dat het niet werkt. Wil je kinderen die blijven leren vanuit hun eigen nieuwsgierigheid, die doorleren tot die nieuwsgierigheid weer nieuwe vragen oproept en dan nog meer, die begrijpen waar ze aan moeten werken, die fouten durven maken en zo nóg meer leren? Dan is het tijd om het onderwijs zonder cijfers een kans te geven.

Meer lezen?

• Hoe 102 cijfers per jaar de motivatie van leerlingen op zeep helpen – Johannes Visser, De Correspondent
• Deze leraar geeft geen cijfers meer – Johannes Visser, De Correspondent
• VU experimenteert met studie zonder cijfers: werkt dat?